Kadife Şahin
Sula Bozis, Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlanan ‘İstanbullu Rumlar’ çalışmasında, kentler kenti İstanbul’un tarihinde üretimleri, sanat yapıtları, varlıklarıyla tesirli olmuş İstanbullu Rumlar’ın bıraktığı derin izleri dokümanlarıyla anlatıyor. İstanbul doğumlu olan yazar Bozis’in tarih kitabı, günümüz insanı için pırıltılı bir İstanbul belleği sunuyor.
Bozis, çalışmasında Beyoğlu’nun neden bu ismi aldığını şöyle anlatıyor: “Galata surlarının dışındaki zirvelerde 18. yüzyıldan başlayarak oluşan bu yeni semti Rumlar, Pera yahut Stavrodromi (Dörtyol) ismiyle anarken Osmanlılar semte Beyoğlu ismini verir.”
İstanbul’da tarihin şahidi olarak var olan Pera Müzesi için fotoğrafla birlikte şu bilgi yer alıyor: “Tepebaşı’nda Mimar Manusos’un yapıtı olan Bristol Oteli, daha evvel banker Efstratios Evyenidis’in malikanesiydi. Günümüzde Pera Müzesi binasıdır.”
19. YÜZYILDA PERA YANGINLARI
“Yangın afeti İstanbul kentinin sıkça yaşadığı bir olguydu” diyen müellif, yangınların en kıymetli nedenini dar sokaklardaki ahşap yapılar olduğunu belirtiyor.
1870 yangınından sonra ahşap konut üretiminin yasaklandığını öğreniyoruz Pera tarihinden. O Pera ki Osmanlı padişahlarına finans danışmanlığı yapan bankerlerin yaşadığı yer: “Pera 19. yüzyılın ortalarında İstanbul’un en varlıklı semtiydi. Toplumsal bileşimini incelediğimizde, bölgedeki konaklarda oturanların Galatalı Rum bankerler, büyük tüccarlar, yüksek rütbeli devlet memurları, sarayın ve Osmanlı ordusunun başhekimlerinden oluştuğunu görmekteyiz.”
İstanbullu Rumlar, Sula Bozis, Yapı Kredi Yayınları, 2023. Birinci kısımda Beyoğlu topografyası ve tarihini ele alan Sula Bozis, kozmopolit İstanbul ömrüne ait tarihi bir kitaptan şu cümlelere yer veriyor: “…Pera’daki birahaneler ve kahvehaneler Atina’yı hayli geride bırakır. Pasajlardan geçerken kendinizi Münih yahut Belçika’da sanırsınız. Büyük caddenin kahvehanelerinde ve kafeşantanlarda ise peri üzere hoş bayanların ortasında Paris hayatını andıran bir ortamda bulunursunuz… Pera’ya Rumlar ne kadar her ne kadar hakimse, her adımda karşılaşılan ‘Alman istilası’ bu dengeyi bozuyormuş üzere bir hava yaratıyor…”
EKONOMİDEKİ AĞIRLIKLARI
Yazar Bozis, ikinci kısımda Pera – Stavrodromi Rum Cemaati’ne, kiliselere ve eğitime yer vermiş. İlköğretim okulları, orta ve lise eğitimi veren Rum okulları, dernekler ve cemiyetlerin varlığını öğreniyoruz.
Üçüncü kısımda, gündelik hayat ve iktisadın İstanbul’u İstanbul yapan bütün ögeleri kaleme alınıyor. Bankerler, tabipler, eczacılar, avukatlar, mimarlar, fotoğrafçılar, kuyumcular, terziler, nakışçılar ve meslek örgütleri anlatılıyor.
Anadolu’dan yapılan göçlerin nedeni olan taşı toprağı altın İstanbul’un ekonomik gücüne ait bir paragraf: “…Bu noktada hatırlanması gereken öteki değerli bir olay ise 1830’dan sonra bilhassa Yunanistan’dan ekonomik nedenlerle Osmanlı başşehrine hakikat başlayan göç akımıdır. Prof. Vasilis Filisas’a göre, bunun esas iki nedeni vardır: Başşehir Kostantinopolis’in ekonomik alanda büyük gelişmelere açık olması ve özerk Yunanistan’da yaşayan fakir köylülerin ömür standardının, Osmanlı hakimiyeti altında yaşadığı periyoda oranla çok daha makûs olması.”
İstanbullu Rumlar’ın hayatında Osmanlı İmparatorluğu’nun danışmanlık aldığı Rum bankerlerin ekonomik gücünü belirten bir değerli gösterge de, 1875 yılında Osmanlı iktisadının iflası üzerine on dört üyeli bankerler kümesinin oluşturduğu Rüsum-ı Sitte İdaresi’yle, 6 vergi kaleminin idaresini üstlenmeleriydi.
BİR ORTADA YAŞAMA KÜLTÜRÜ
İstanbullu Rumlar’ın tarihi maalesef barış içinde yaşama muvaffakiyetini gerçekleştiremeyen idarelerin aldığı kararlara sahne oluyor. Okuyun ve tarihi yargılayın. Benzeri tarihlere şahit olmamak için…
“1923’ten sonra Rumların İstanbul’daki ekonomik hayata katkıları aşikâr bir belirsizlik içinde devam etti. Yeni hükümetin uyguladığı engelleme siyasetine karşı Rum işadamları taviz vererek yeni duruma ahenk sağlamaya çalıştılar.”
“Aşırı boyutlardaki vergileri ödemeyenlerin menkul ve gayrimenkul varlıklarına haciz konularak bunların satışından elde edilen meblağ ‘vergi borçlarını’ karşılamayınca vergi mükellefleri mecburî olarak İç Anadolu’da Aşkale’de bulunan çalışma kamplarına gönderildi.”
“1955’te Rum cemaati 6-7 Eylül olaylarını yaşadı. İstiklal Caddesi’nde Rumlara ilişkin dükkanlar, kiliseler, okullar ve Beyoğlu’nda, Kurtuluş’ta, Şişli’de, Yeşilköy’den Boğaz kıyılarına ve Adalar’a kadar Rumların yaşadığı semtlerde işyerleri, konutlar, kiliseler tahrip edildi, genç kızlara ve bayanlara tecavüz edildi.”