Yazının tamamı şöyle:
Geçtiğimiz ay ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı Jake Sullivan, ABD idaresinin memleketler arası iktisat siyasetini özetledi. Bu çok kıymetli bir konuşmaydı zira Sullivan, ABD dış siyasetine ait Yeni Washington Uzlaşısı olarak isimlendirilen şeyi açıkladı.
Gerçek Washington Mutabakatı, IMF, Dünya Bankası ve ABD Hazinesi üzere Washington D.C. merkezli kurumlar tarafından krizdeki gelişmekte olan ülkeler için teşvik edilen “standart” ıslahat paketini oluşturduğu düşünülen on ekonomik siyaset reçetesinden oluşuyordu. Bu terim birinci kere 1989 yılında İngiliz ekonomist John Williamson tarafından kullanılmıştır. Reçeteler, ticaret ve finansın “serbestleştirilmesi” ve devlet varlıklarının özelleştirilmesi üzere hür piyasayı teşvik eden siyasetleri kapsıyordu. Ayrıyeten mali açıkları ve kamu harcamalarını en aza indirmeyi amaçlayan mali ve mali siyasetleri da içeriyordu. Bu, dünyaya uygulanan ve ABD emperyalizmi ve müttefik kurumları tarafından fakir ülkelere dayatılan neoklasik siyaset modeliydi. Kilit nokta, gümrük tarifeleri ve öteki pürüzler olmaksızın ‘serbest ticaret’, hür sermaye akışı ve taban düzenlemeydi – bilhassa ABD’nin hegemonik pozisyonuna yarar sağlayan bir model.
NEOLİBERALİZMİN BAŞARISIZLIĞI
Ancak 1990’lardan bu yana işler değişti. Bilhassa de Çin’in global çapta rakip bir ekonomik güç olarak yükselişi ve neoliberal, neoklasik memleketler arası ekonomik modelin ekonomik büyüme sağlama ve uluslar ortasında ve uluslar içindeki eşitsizliği azaltma konusundaki başarısızlığı. Bilhassa 2009’daki Büyük Sakinlik ve 2010’lardaki Uzun Depresyon’un sona ermesinden bu yana ABD ve öteki önde gelen gelişmiş kapitalist ekonomiler sendelemektedir. Süratle artan ticaret ve sermaye akışlarına dayanan “küreselleşme” sakinleşmiş ve hatta aksine dönmüştür. Global ısınma çevresel ve ekonomik felaket riskini arttırmıştır. ABD dolarının hegemonyasına yönelik tehdit büyüdü. Yeni bir “konsensüse” muhtaçlık vardı.
G7’NİN HİSSESİ KESKİN BİR FORMDA DÜŞTÜ
ABD’nin isteklerine boyun eğmeyen bir hükümet ve iktisada sahip Çin’in yükselişi, ABD’li stratejistler için kırmızı bayraktır. Aşağıdaki Dünya Bankası sayıları her şeyi açıklıyor. ABD’nin global GSYİH’deki hissesi 1980-2000 yılları ortasında yüzde 25’ten yüzde 30’a yükselmiş, lakin 21. yüzyılın birinci yirmi yılında yüzde 25’in altına gerilemiştir. Bu yirmi yıl içinde Çin’in hissesi yüzde 4’ün altından yüzde 17’nin üzerine çıktı – yani dört katına çıktı. Öbür G7 ülkelerinin (Japonya, İtalya, İngiltere, Almanya, Fransa, Kanada) hissesi keskin bir halde düşerken, gelişmekte olan ülkelerin (Çin hariç) global GSYH içindeki hissesi durağanlaşmış, hisseleri emtia fiyatları ve borç krizleriyle birlikte değişmiştir.
Yeni Washington Uzlaşısı, ABD sermayesinin ve küçük müttefiklerinin hegemonyasını yeni bir yaklaşımla sürdürmeyi amaçlıyor: “Birleşen krizler karşısında -ekonomik sakinlik, siyasi kutuplaşma ve iklim acil durumu- yeni bir tekrar yapılanma gündemi gereklidir.” Sullivan, ABD’nin hegemonyasını sürdürmesi gerektiğini, lakin “hegemonyanın üstün gelme yeteneği değil -ki bu hakimiyettir- oburlarının (kısıtlamalar altında) takip etme istekliliği ve gündem belirleme kapasitesi olduğunu” söyledi. Diğer bir deyişle, ABD yeni gündemi belirleyecek ve küçük ortakları da onu takip edecektir – istekliler ittifakı. Takip etmeyenler sonuçlarıyla yüzleşebilir.
‘SANAYİ STRATEJİSİ’
Peki lakin bu yeni uzlaşı nedir? Özgür ticaret, sermaye akışı ve hükümet müdahalesinin yerini, hükümetlerin ulusal maksatlara ulaşılması için kapitalist şirketleri sübvanse etmek ve vergilendirmek üzere müdahale ettiği bir “sanayi stratejisi” alacak. Daha fazla ticaret ve sermaye denetimi, daha fazla kamu yatırımı ve zenginlerin daha fazla vergilendirilmesi kelam konusu olacaktır. Bu temaların altında yatan, 2020’lerde ve sonrasında, her ulusun kendisi için olacağı – global paktlar yok, bölgesel ve ikili mutabakatlar var; hür dolanım yok, ulusal olarak denetim edilen sermaye ve işgücü var. Ve bunun etrafında, bu yeni uzlaşıyı dayatmak için yeni askeri ittifaklar.
Bu değişim kapitalizmin tarihinde yeni değil. Ne vakit bir ülke memleketler arası ölçekte ekonomik olarak baskın hale gelse, mal ve hizmetleri için özgür ticaret ve hür pazarlar ister; fakat nispi pozisyonunu kaybetmeye başladığında, daha müdafaacı ve milliyetçi tahlillere geçmek ister.
19. yüzyılın ortalarında Birleşik Krallık baskın ekonomik güçtü. Krallık, hür ticareti ve sermayesinin memleketler arası ihracatını savunurken, Avrupa ve Amerika’nın yükselen ekonomik güçleri (iç savaştan sonra) endüstriyel tabanlarını inşa etmek için müdafaacı tedbirlere ve “endüstriyel stratejiye” bel bağladılar. 19. yüzyılın sonlarına gelindiğinde Birleşik Krallık hakimiyetini kaybetmiş ve siyaseti korumacılığa dönüşmüştür. Akabinde 1945’te, ABD’nin 2. Dünya Savaşı’nı “kazanmasının” akabinde, Bretton Woods-Washington uzlaşması devreye girdi ve (ABD için) “küreselleşmeye” geri dönüldü. Artık özgür piyasalardan hükümet güdümlü müdafaacı stratejilere geçme sırası ABD’de – lakin bir farkla. ABD, müttefiklerinin de kendi yolunu takip etmesini ve bunun sonucunda düşmanlarının ezilmesini bekliyor.
‘ARZ TARAFLI EKONOMİ’
Yeni Washington Uzlaşısı, ana akım iktisat tarafından “modern arz taraflı ekonomi” (MSSE) olarak isimlendirilen bir yaklaşımı tanıtma teşebbüsüdür. “Arz istikametli ekonomi”, Keynesyen iktisada karşı ortaya konan neoklasik bir yaklaşımdı ve büyüme için gerekli olan tek şeyin bir iktisatta kâfi “toplam talebi” sağlayacak makroekonomik mali ve nakdî tedbirler olduğunu ve her şeyin yolunda gideceğini savunuyordu. Arz yanlıları, hükümetlerin iktisada müdahale etmesi gerektiği imasından hoşlanmıyor ve makro idarenin işe yaramayacağını, yalnızca piyasa güçlerini “çarpıtacağını” savunuyorlardı. Bu bahiste 1970’lerden sonraki tecrübelerin de gösterdiği üzere haklıydılar.
Arz taraflı alternatif, üretkenliği ve ticareti, yani talebi değil arzı artırmaya odaklanmaktı. Lakin arz yanlılar, hükümetin arza müdahalesine de büsbütün karşıydı. Piyasa, şirketler ve bankalar kendi hallerine bırakılırsa ekonomik büyümeyi ve gerçek gelirleri sürdürme işini yapabilirlerdi. Bunun da yanlış olduğu kanıtlandı.
YENİ KEYNESYEN: YELLEN
Şimdi Yeni Washington Uzlaşısı içinde “modern arz taraflı ekonomi”ye sahibiz. Bu görüş, şu anki ABD Hazine Bakanı ve eski Federal Rezerv Lideri Janet Yellen tarafından Stanford İktisat Siyasetleri Araştırma Enstitüsü’nde yapılan bir konuşmada özetlenmiştir. Yellen, hem toplam talep siyasetlerini hem de arz taraflı önlemleri savunan en son bir Yeni Keynesyen’dir.
Yellen şöyle açıkladı: “Modern arz taraflı iktisat terimi Biden İdaresinin ekonomik büyüme stratejisini tanımlıyor ve ben de bunu Keynesyen ve klâsik arz taraflı yaklaşımlarla karşılaştıracağım.” Ve şöyle devam etti: “Aslında yeni yaklaşımımızı karşılaştırdığımız şey, iktisadın potansiyel çıktısını genişletmeyi amaçlayan, lakin özel sermaye yatırımlarını teşvik etmek için tasarlanmış vergi indirimleriyle eşleştirilmiş agresif deregülasyon yoluyla klâsik ‘arz istikametli ekonomi’dir.”
Peki farklı olan nedir? “Modern arz istikametli iktisat ise işgücü arzına, beşeri sermayeye, kamu altyapısına, Ar-Ge’ye ve sürdürülebilir bir etrafa yapılan yatırımlara öncelik verir. Bu odak alanlarının tümü ekonomik büyümeyi artırmayı ve başta eşitsizlik olmak üzere uzun vadeli yapısal problemleri ele almayı amaçlamaktadır.”
Yellen eski yaklaşımı reddediyor: “Yeni yaklaşımımız, büyümeyi arttırmak için başarısız bir strateji olarak gördüğüm eski arz istikametli iktisattan çok daha umut verici. Sermaye üzerindeki değerli vergi indirimleri vaat edilen kazanımları sağlamamıştır. Deregülasyonun da genel olarak ve etraf siyasetleri açısından – bilhassa de karbondioksit emisyonlarının azaltılması açısından – emsal biçimde makûs bir sicili var.” Nitekim de o denli.
Ve Yellen, birçok kere tartıştığımız hususa dikkat çekiyor: “Son on yılda ABD’de işgücü verimliliği ortalama yüzde 1,1 oranında artmıştır ki bu evvelki elli yılın neredeyse yarısı kadardır. Bu durum fiyat ve tazminatların yavaş büyümesine katkıda bulunmuş, bilhassa de fiyat dağılımının en altında yer alan çalışanlar için tarihî kazanımlar yavaşlamıştır.”
Yellen, ana akım ekonomistlerden oluşan dinleyicilerini çağdaş arz taraflı iktisadın tabiatına yönlendiriyor: “Bir ülkenin uzun vadeli büyüme potansiyeli, işgücünün büyüklüğüne, çalışanlarının üretkenliğine, kaynaklarının yenilenebilirliğine ve siyasi sistemlerinin istikrarına bağlıdır. Çağdaş arz istikametli iktisat, eşitsizliği ve etrafa verilen ziyanı azaltırken hem işgücü arzını artırarak hem de verimliliği yükselterek ekonomik büyümeyi teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Esasen, yalnızca sürdürülebilir olmayan yüksek bir büyüme sayısına ulaşmaya odaklanmıyoruz; bunun yerine kapsayıcı ve yeşil bir büyümeyi hedefliyoruz.” Yani MSSE-taraflı iktisat 21. yüzyılda kapitalizmdeki fay sınırlarını çözmeyi amaçlıyor.
SANAYİYE DEVLET SÜBVANSİYONU
Bu nasıl yapılacaktır? Temel olarak, kilit arz istikametli kesimlere sahip olarak ve bunları denetim ederek değil, endüstriye devlet sübvansiyonları sağlayarak. Kendisinin de söz ettiği üzere: “Biden İdaresinin iktisat stratejisi, piyasa temelli teşvikler ve ampirik olarak kanıtlanmış stratejilere dayalı direkt harcamaların bir kombinasyonu yoluyla özel kesimle işbirliğini reddetmek yerine benimsiyor. Örneğin, pak güç, elektrikli araçlar ve karbonsuzlaştırma için bir teşvik ve indirim paketi, şirketleri bu kritik yatırımları yapmaya teşvik edecektir.” Vergiden kaçınma ve öbür kurumlar vergisinden kaçınma hilelerini durdurmak için şirketleri hem ulusal hem de memleketler arası mutabakatlar yoluyla vergilendirerek.
Benim görüşüme nazaran, “teşvikler” ve “vergi düzenlemeleri” neoklasik SSE versiyonundan daha fazla arz taraflı muvaffakiyet sağlamayacaktır, zira kapitalist üretim ve yatırımın mevcut yapısı büyük ölçüde dokunulmadan kalacaktır. Çağdaş arz taraflı iktisat, ekonomik sıkıntıları çözmek için özel yatırıma, bu yatırımları yanlışsız tarafta “yönlendirmek” için de devlete bakar. Lakin mevcut yapı sermayenin karlılığına bağlıdır. Aslında, şirketlerin vergilendirilmesi ve hükümet düzenlemeleri, karlılığı, rastgele bir teşvik ve hükümet sübvansiyonunun artıracağından daha fazla düşürecektir.
Modern arz iktisadı ve Yeni Washington Uzlaşması, büyük kapitalist ekonomiler için hem mahallî hem de milletlerarası iktisat siyasetini bir istekliler ittifakında birleştirmektedir. Fakat bu yeni ekonomik model, artan borç düzeyleri ve hizmet maliyetleriyle karşı karşıya kalan ve birçoğunu temerrüde ve depresyona sürükleyen ülkelere hiçbir şey sunmamaktadır.
Dünya Bankası daha bu hafta, Çin dışındaki Global Güney’de ekonomik büyümenin 2022’de yüzde 4,1’den 2023’te yüzde 2,9’a düşeceğini bildirdi. Yüksek enflasyon, artan faiz oranları ve rekor borç düzeyleri ile sarsılan pek çok ülke giderek daha da fakirleşiyor. Düşük gelirli on dört ülke halihazırda yüksek borç kasveti riski altındadır. 2015’te bu sayı yalnızca altı idi. “2024 yılı sonunda, gelişmekte olan ülkelerin yaklaşık üçte birinde kişi başına düşen gelir artışı, salgının arifesinde olduğundan daha düşük olacak. Düşük gelirli ülkelerde – bilhassa de en yoksullarında – hasar daha da büyük: bu ülkelerin yaklaşık üçte birinde, 2024 yılında kişi başına düşen gelir 2019 düzeylerinin ortalama yüzde 6 altında kalacak.”
IMF, OECD ya da Dünya Bankası’nın borç verme şartlarında da bir değişiklik yok. Borçlu ülkelerin devlet harcamalarında sıkı mali tedbirler alması ve kalan kamu kuruluşlarını özelleştirmesi bekleniyor. Borçların silinmesi Yeni Washington Uzlaşısının gündeminde değildir. Dahası, Adam Tooze’un kısa mühlet evvel söz ettiği üzere, “Yellen sağlıklı rekabet ve işbirliğinin hudutlarını çizmeye çalıştı, fakat ulusal güvenliğin bugün Washington’daki başka tüm niyetlerden daha üstün olduğuna dair hiçbir kuşku bırakmadı.” Çağdaş arz taraflı iktisat ve Yeni Washington Uzlaşısı, dünya için daha uygun ekonomiler ve etraf için değil, ABD kapitalizmini içeride ve ABD emperyalizmini dışarıda sürdürmek için yeni bir global strateji modelidir.